Η προκατάληψη υπέρ του εαυτού

Σε ποιον οφείλονται τα θετικά στην ζωή σας και σε ποιον τα αρνητικά; Αν είστε σαν τους περισσότερους ανθρώπους είναι πιθανότερο να πιστεύετε ότι κάθε επιτυχία σας οφείλεται στις δικές σας προσπάθειες αλλά και στα δικά σας προσωπικά χαρακτηριστικά ενώ κάθε αποτυχία σας ή δυσάρεστη κατάσταση την οποία ζείτε οφείλεται κατά κύριο λόγο σε ανεξάρτητους προς εσάς παράγοντες.

Είμαστε όλοι πανέτοιμοι να δικαιολογήσουμε τις αποτυχίες μας, να αναλάβουμε την ευθύνη για τις επιτυχίες μας και γενικότερα θεωρούμε ότι είμαστε καλύτεροι από τον μέσο όρο σε ότι κάνουμε.

Αυτό το πιστεύουμε αυτόματα και είναι ένας μηχανισμός άμυνας ο οποίος έχει σκοπό να προστατεύσει τον εγωισμό μας, είναι άλλη μια πανοπλία στο οπλοστάσιο μας η οποία μας βοηθά να διατηρήσουμε ψηλά την αυτοεκτίμηση μας. Στην κοινωνική ψυχολογία η τάση μας αυτή ονομάζεται  προκατάληψη υπέρ του εαυτού (self-serving bias). Αυτή η συμπεριφορά των ανθρώπων αποσκοπεί ώστε να μας βοηθά να νιώθουμε καλά με τον εαυτό μας: ποιος άλλωστε δεν θα ήθελε να μην κάνει ποτέ λάθος και όλες οι επιτυχίες του να οφείλονται αποκλειστικά στον ίδιο;

Πού μπορώ να δω αυτή τη συμπεριφορά;

Η συμπεριφορά αυτή των ανθρώπων φαίνεται ξεκάθαρα στον αθλητισμό. Ας πάρουμε για παράδειγμα το ποδόσφαιρο: πολλοί ποδοσφαιριστές και προπονητές μετά από μια αποτυχία τους πιστεύουν ότι φταίει ο διαιτητής, ή κάποιος άσχετος προς αυτούς ανεξάρτητος παράγοντας, όπως η κακή τους τύχη ή ο κακός αγωνιστικός χώρος. Μόνο μετά από πολύ συνειδητή προσπάθεια μπορούν να αναγνωρίσουν τα δικά τους λάθη και αδυναμίες. Αντίθετα, σχεδόν πάντα θεωρούν ότι οι νίκες της ομάδας τους οφείλονται στην ανωτερότητα που επέδειξε στον αγωνιστικό χώρο.

Αν παρακολουθήσετε τους ποδοσφαιρόφιλους, ή τον εαυτό σας, αν είστε και εσείς ένας, θα διαπιστώσετε πως, όταν η ομάδα σας κερδίσει, λέτε στους φίλους και γνωστούς σας “Σήμερα κερδίσαμε, είχαμε πολύ καλή απόδοση” αντί “έχει κερδίσει”, το οποίο θα σας απέκλειε από την ευθύνη των θετικών αποτελεσμάτων. Αντίθετα, όταν η ομάδα σας χάσει λέτε “έχασαν, η απόδοση τους ήταν χάλια”, αντί “χάσαμε, δεν παίξαμε καλά”, το οποίο θα σας φόρτωνε την ευθύνη των αρνητικών αποτελεσμάτων.

Αυτό επεκτείνεται και σε άλλους τομείς της ζωής μας: για παράδειγμα είναι πιθανότερο να πείτε “έχω περάσει τις εξετάσεις” σε συνδυασμό με το  “είμαι πολύ ικανός” ενώ αν αποτύχετε είναι πιθανότερο να πείτε “με έχουν κόψει” σε συνδυασμό με το “δεν με συμπαθεί ο καθηγητής”. Προσέξατε πως αναλαμβάνετε ευθύνη για το θετικό αποτέλεσμα ενώ για το αρνητικό επιρρίπτετε την ευθύνη αλλού;

Οι πολιτικοί τείνουν να θεωρούν ότι οι νίκες τους οφείλονται στις δικές τους αποκλειστικά προσπάθειες, στην χαρισματική τους προσωπικότητα, στη σκληρή τους δουλειά και στους ευέλικτους χειρισμούς τους κ.λ.π. ενώ οι ήττες τους οφείλονται σε ανεξάρτητους παράγοντες όπως αποφάσεις κομματικών μελών και βρώμικα παιχνίδια των αντιπάλων.

Στα επιτραπέζια θεωρούμε ότι κερδίζουμε γιατί είμαστε ικανοί ενώ αποτυγχάνουμε γιατί είχε πολύ θόρυβο στο δωμάτιο ή ο φωτισμός ήταν χαμηλός, ξεχνώντας ότι και για τον αντίπαλο τα ίδια ίσχυαν. Αυτά μπορείτε να τα παρατηρήσετε ξεκινώντας από το σαλόνι σας όταν παίζετε με φίλους μέχρι και σε κορυφαίους σκακιστικούς αγώνες.

Στο δρόμο οι οδηγοί σπάνια παίρνουν την ευθύνη για τα λάθη τους, στην οικονομία το ίδιο: οι επιχειρήσεις πάνε πάντα καλά γιατί οι ίδιοι οι διευθυντές τους θεωρούν ότι πήραν τις σωστές αποφάσεις. Όταν όμως τα οικονομικά της επιχείρησης δεν πάνε καλά, σπάνια πιστεύουν ότι οφείλεται σε λανθασμένες δικές τους αποφάσεις ενώ μεταθέτουν την ευθύνη αλλού, όπως για παράδειγμα στο ότι η αγορά δεν ήταν έτοιμη ή γιατί προέκυψε οικονομική κρίση.  

Αυτά μπορείτε να τα επεκτείνετε σε κάθε τομέα όπου υπάρχει ανθρώπινη δραστηριότητα όπως στις ανθρώπινες σχέσεις, στα διαζύγια, στο χώρο εργασίας για την αύξηση που πήρατε ή δεν πήρατε κ.λ.π. Αρεσκόμαστε στο να συνδέουμε τον εαυτό μας με την επιτυχία και να τον αποσυνδέουμε από την αποτυχία.

Προσοχή: ακόμα και τώρα που διαβάζετε αυτές τις γραμμές είναι πολύ πιθανότερο να συμφωνείτε ότι όλα αυτά ισχύουν για όλους τους άλλους αλλά σίγουρα δεν ισχύουν για εσάς.
Άλλωστε είστε πολύ καλοί και αντικειμενικοί κριτές της πραγματικότητας. Ίσως να αναθεωρήσετε αυτή σας την άποψη αν ξέρατε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι αυτό πιστεύουν. Παρ’ όλο που δεν είναι όλοι οι άνθρωποι που λειτουργούν πάντα κάτω από την προκατάληψη υπέρ του εαυτού, οι πιθανότητες είναι να το κάνετε και εσείς.

Μην ανησυχείτε: αυτό είναι μια φυσιολογική ανθρώπινη συμπεριφορά, όμως η αναγνώριση της μπορεί να μας βοηθήσει στην καλύτερη αντιμετώπιση των άλλων ανθρώπων αλλά και σε καλύτερη κατανόηση του εαυτού μας. Θα μας βοηθήσει να δούμε ακόμα ένα σκαλοπάτι στη σκάλα τις αυτογνωσίας που τόσο πολύ επιζητούμε να ανεβούμε.

Το κάνουμε και για τους άλλους αυτό;

Αντίθετα από το τι ισχύει για εμάς, για τους άλλους ανθρώπους γενικά έχουμε την τάση να πιστεύουμε ότι οι επιτυχίες τους οφείλονται σε τυχαίους ή εξωτερικούς παράγοντες ανεξάρτητους προς αυτούς – “είχε μέσο και διορίστηκε στο δημόσιο” –  ενώ οι αποτυχίες τους οφείλονται κυρίως σε δικές τους αρνητικές επιλογές αλλά και σε δικά τους εσωτερικά χαρακτηριστικά “ο λόγος που έχει αποτύχει στις εξετάσεις είναι γιατί είναι τεμπέλης”. Αν και για τα άτομα τα οποία αγαπούμε και νοιαζόμαστε συνήθως δεν είμαστε τόσο επικριτικοί και προκατειλημμένοι εναντίον τους για παράδειγμα σκεφτείτε μια μητέρα με το παιδί της.

Με αυτό το σκεπτικό πολλές φορές η κοινωνία αντιμετωπίζει τα θύματα, ως να είχαν τα ίδια ευθύνη για το κακό που τα βρήκε,  ακόμα και σε εξόφθαλμες περιπτώσεις όπου αυτό δεν θα μπορούσε να ισχύει. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι αν το θύμα ήταν υπαίτιο για τα δεινά που το βρήκαν, τότε εμείς είμαστε προστατευμένοι γιατί θα κάνουμε καλύτερες επιλογές. “Αν είμαι καλός άνθρωπος δεν πρόκειται να μου συμβεί κανένα κακό, οι κακοί άνθρωποι παίρνουν αυτό που τους αναλογεί”. Άρα αφού το θύμα είχε μια τέτοια κατάληξη, κάτι θα έκανε που θα την προκάλεσε. Όταν τα σκεφτούμε όλα αυτά, επιστρέφουμε στην ασφάλεια της καθημερινής μας ζωής χωρίς να νιώθουμε ότι απειλούμαστε από οτιδήποτε, αφού δεν το αξίζουμε. Αυτός ο μηχανισμός άμυνας μας προστατεύει από το περιττό άγχος. Αυτά εξηγούνται από την ευρύτερη θεωρία της απόδοσης της συμπεριφοράς.

Πώς επηρεάζει την ζωή μας;

Αν και η προκατάληψη υπέρ του εαυτού μπορεί να μας βοηθήσει να αποφύγουμε τα αισθήματα κατωτερότητας ή ακόμα και την κατάθλιψη σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, μπορεί να μας δημιουργήσει άλλα προβλήματα, ειδικά για αυτούς οι οποίοι θεωρούν ότι όλα τους τα προβλήματα οφείλονται σε άσχετους προς αυτούς παράγοντες και δεν αναλαμβάνουν ποτέ ευθύνη για τα λάθη και τις παραλείψεις τους.

Πιστεύουμε ότι οι δυσάρεστες καταστάσεις στη ζωή μας είναι πολλές και σχετικά συχνές. Πολλές είναι βέβαιο ότι μπορούμε ή θα μπορούσαμε να τις αποφύγουμε άλλες πάλι όχι. Η αμυντική στάση που κρατάμε για το ποιανού υπαιτιότητα είναι όλες οι δυσκολίες που μας βρήκαν δεν βοηθά πραγματικά στο να λάβουμε μέτρα για να τις αντιμετωπίσουμε όταν επανέλθουν στο μέλλον. Αν για παράδειγμα ένας δρομέας επικεντρωθεί στο κακό οδόστρωμα αντί στην κακή του φυσική κατάσταση, πώς θα μπορούσε να προπονηθεί σκληρότερα για τον επόμενο αγώνα; Αντί αυτού θα ψάχνει για καλύτερες αγωνιστικές συνθήκες και όταν τις βρει θα ρίξει το φταίξιμο σε κάποιον άλλο εξωτερικό παράγοντα όπως ο καιρός – υπερβολικός ήλιος ή βροχή, δεν έχει σημασία γιατί τελικά μπορεί να έφταιγε το βραδινό φαγητό.

Δεν χρειάζεται να είστε δρομέας για να έχετε την πιο πάνω συμπεριφορά, όπως έχουμε προαναφέρει μπορεί να γενικευθεί όχι μόνο στον αθλητισμό αλλά σχεδόν σε όλους τους τομείς της ζωής μας. Θυμάστε τον τελευταίο σας καυγά με τον σύντροφο σας; Σίγουρα θα πιστεύετε ότι δεν θα έχετε την παραμικρή ευθύνη για το τι είχε συμβεί, ενώ αυτός έδειξε και πάλι τον κακό του εσωτερικό εαυτό. Άσε που εσείς είχατε και μια εξαιρετικά δύσκολη μέρα στην δουλειά. Με όσα έχουν αναφερθεί δεν θα ξαφνιαστείτε καθόλου να μάθετε ότι και αυτός πιστεύει ακριβώς τα ίδια για τον εαυτό του.

Η επίρριψη ευθυνών σε πράγματα τα οποία είναι πέραν του ελέγχου μας οφείλεται κυρίως στην ανθρώπινη φύση μας αλλά και στην έλλειψη παιδείας για ανάληψη προσωπικής ευθύνης. Στο κάτω κάτω σκεφτόμαστε “ποιος έχει αναλάβει τις ευθύνες του για να τις αναλάβουμε εμείς;”.

Εξάλλου είναι η εύκολη λύση η οποία όχι μόνο μας απαλλάσσει από τις δικές μας ευθύνες απέναντι στα γεγονότα αλλά επίσης μας απαλλάσσει από την ανάγκη να πάρουμε τα ηνία του προβλήματος ή ακόμη και του ίδιου του εαυτού μας και να τον οδηγήσουμε μακριά από αυτά που μας προβληματίζουν.

Αν το ελάχιστο δυνατό που θα μπορούσατε να περιμένετε από ένα άνθρωπο ο οποίος θα βρεθεί σε δυσάρεστες ή ακόμα και κακοποιητικές προς αυτόν καταστάσεις είναι να απομακρυνθεί από αυτές, τότε θα πρέπει να διαβάσετε το προηγούμενο άρθρο Μαθημένη Ανικανότητα. 

Αν θεωρούμε ότι όλα τα κακά που μας βρίσκουν οφείλονται σε τρίτους, τότε μπορεί να οδηγηθούμε σε ένα σύνδρομο καταδίωξης: να θεωρούμε ότι όλα τα άσχημα πράγματα που έχουμε στην ζωή μας οφείλονται κατά κύριο λόγο σε εξωτερικούς παράγοντες άσχετους και ανεξέλεγκτους προς εμάς, πράγμα το οποίο μας δημιουργεί την αίσθηση ότι δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα και για τίποτα. Μας οδηγεί σε θλίψη που οφείλεται στην αδυναμία μας να ελέγξουμε καταστάσεις και πράγματα και πολλές φορές σε κατάθλιψη.

Μαθαίνουμε ότι είμαστε ανίκανοι και ανήμποροι να αντιδράσουμε στα γεγονότα τις ζωής γιατί κάποιες υψηλότερες δυνάμεις μακριά από εμάς ελέγχουν και καθοδηγούν τις καταστάσεις.
Εμείς έχουμε τον ρόλο της μαριονέτας ή του πιονιού που περιμένει υπομονετικά την σειρά του για να θυσιαστεί στο βωμό ενός καλύτερου τετραγώνου που προορίζεται για τον αξιωματικό ή τον ίππο. Θεωρούμε ότι οι καλύτερες θέσεις στην σκακιέρα της ζωής δεν θα είναι ποτέ για εμάς γιατί η μοίρα μας εξαρτάται πάντοτε από άλλους που έχουν το δικό τους συμφέρον κατά νου.

Όμως η ζωή δεν είναι άσπρα και μαύρα τετράγωνα και στην πραγματικότητα τις περισσότερες φορές δεν είμαστε υποχρεωμένοι να υπακούμε σε απόλυτους κανόνες παρά μονάχα σε αυτούς που επιλέγουμε.

Πάρε την ευθύνη στα χέρια σου.

Αν μπορέσουμε να αποδεχτούμε ότι η δική μας ευθύνη για την δική μας κατάσταση είναι σχεδόν πάντα μεγάλη έστω και αν δεν ευθυνόμαστε αρχικά για τα προβλήματα που μας βρήκαν, π.χ. οικονομική κρίση, θα μπορέσουμε να σκεφτούμε εναλλακτικές λύσεις και να προχωρήσουμε σε δραστικά μέτρα για βελτίωση των συνθηκών μας.

Επίσης υπάρχει η άποψη ότι η επίρριψη ευθυνών σε τρίτους παράγοντες για τις αποτυχίες μας μας απομακρύνει και από το δικαίωμα να αναλάβουμε την ευθύνη των επιτυχιών μας. Πώς θα μπορούσαμε να αναλάβουμε την ευθύνη της επιτυχίας – που τόσο πολύ θέλουμε – και να γίνουμε πιστευτοί στους άλλους όταν δε μπορέσαμε ποτέ να πάρουμε την ευθύνη της αποτυχίας; Πώς θα μπορούσε η επιτυχία μας να οφείλεται σε εμάς αν όλα τα άλλα δεν οφείλονται σε εμάς; Τελικά μπορεί να καταλήγουμε σε ένα φαύλο κύκλο όπου αυτό που επιδιώκουμε, όσο το κυνηγάμε απομακρύνεται όλο και περισσότερο από εμάς.

Προσοχή όμως: η επίρριψη ευθύνης στον εαυτό μας δεν σημαίνει ότι αποδεχόμαστε ότι είμαστε ανίκανοι ή ότι δεχόμαστε ότι είμαστε αδύναμοι να δράσουμε και να απαλλαγούμε από τα προβλήματα. Αυτό θα οδηγούσε αυτόματα σε μειωμένη αυτοεκτίμηση με ό,τι αυτό συνεπάγεται.  Αντίθετα σημαίνει ότι τώρα είμαστε αρκετά ώριμοι και έτοιμοι να αναγνωρίσουμε την δική μας συμβολή στην πορεία που έχει πάρει η ζωή μας. Είναι το πρώτο βήμα ενός ανθρώπου που έχει ενδυναμωθεί αρκετά για να μπορέσει να αναγνωρίσει τα δικά του λάθη αλλά και τις δυνατότητες του να τα διορθώσει.  

Η ανάληψη προσωπικής ευθύνης για τον εαυτό μας και την πορεία της ζωής μας ίσως να είναι το μεγαλύτερο δώρο που μπορούμε να κάνουμε σε εμάς αλλά και στους γύρω μας. Τις περισσότερες φορές μπορούμε να βελτιώσουμε τις συνθήκες της ζωής μας. Ας αναλάβουμε δράση και ας μην περιμένουμε τους άλλους να το κάνουν για εμάς.

Όσοι θέλετε να αναδημοσιεύσετε κάποιο άρθρο, παρακαλώ επικοινωνήστε μαζί μας.